Coarse Grain – भरड धान्य चळवळीला जंकफुड चे आव्हान…

Maharashtra Desha24 March 2023

Coarse Grain – 2023 हे वर्ष संयुक्त राष्ट्रांनी आणि भारताच्या केंद्र सरकारने आंतरराष्ट्रीय मिलेट वर्ष म्हणून घोषित केल्यानंतर, सरकारी संस्था भारताला भरड धान्य उत्पादन आणि निर्यातीचा मुख्य केन्द्र बनवण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करतील. भरड धान्य हे मानवी आरोग्यासाठी आणि पर्यावरणासाठी कितीही चांगली आहे आणि ती अत्यंत प्रतिकूल हवामानात सुध्दा पिकवता येतात .वस्तुस्थिती अशी आहे की मिलेट भरड धान्य हे अनेक शतकांपासून भारतीय आहाराचा एक भाग आहे. 1960 पर्यंत भारतीय आहारात ज्वारी, बाजरी आणि नाचणीचा वाटा एक चतुर्थांश होता. मात्र हरितक्रांतीत धान आणि गहू पिकांना प्राधान्य दिल्यानंतर त्यांचा वाटा कमी होत गेला.

जेव्हापासून मिलेटचे उत्पादन आणि वापर कमी होऊ लागला तेव्हापासून आपल्या आहार आणि आहाराच्या सवयी पूर्णपणे बदलल्या आहेत. आर्थिक उदारीकरणानंतर प्रक्रिया केलेले आणि पॅकेज केलेले खाद्यपदार्थ अधिक वेगाने बाजारपेठेत येवू लागले आणि आहाराच्या सवयी बदलले,1991 नंतर बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी साखरेचे प्रमाण जास्त असलेले प्रक्रिया केलेले आणि अल्ट्रा-प्रक्रिया केलेले पदार्थ भारतात आणण्यास सुरुवात केली. या श्रेणीतील अन्नाला जंक फूड म्हणतात, या प्रक्रिया केलेल्या पदार्थांमध्ये भरपूर साखर, मीठ आणि चरबी असते, त्यांच्या आगमनानंतर भारतीयांमध्ये लठ्ठपणा आणि असंसर्गजन्य रोग वाढू लागले.

अशा परिस्थितीत, बाजरीला मिलेटला हा आहाराचा मुख्य भाग बनवणे खूप आव्हानात्मक असेल. एकीकडे शेतकऱ्यांना सध्याच्या गहू-तांदूळ मुख्य पीक चक्रापासून दूर जाण्यास प्रवृत्त करणे कठीण होईल आणि दुसरीकडे ग्राहकांना त्यांच्या खाण्याच्या सवयी सुधारण्यासाठी प्रबोधन करावे लागेल. दुसरीकडे, अशी भीती आहे की जंक फूड इंडस्ट्री त्यांच्या प्रचारात्मक शक्तीने भरडधान्यांमध्ये लोकांची आवड निर्माण होऊ देणार नाही. जेव्हापासून जागतिक आरोग्य संघटनेने जंक फूड हे असंसर्गजन्य रोगांसाठी मुख्य घटक आहे म्हणून सांगितले आणि नवीन पिढीमध्ये जंक फूडच्या जाहिरातीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी धोरणे सुचवली आहेत, तेव्हापासून अन्न कंपन्या कोणत्याही किंमतीत त्यांच्या उत्पादनांची जाहिरात करण्याचा प्रयत्न करत आहेत.

जंक फूड कंपन्या त्यांची उत्पादने निरोगी म्हणून सादर करण्याचा एक मार्ग म्हणजे पॅकेटवर मोठे दावे करणे, मुख्य घटक आणि हानिकारक घटकांची माहिती लपवणे. भारतीय अन्न नियामक संहितेनुसार, सर्व खाद्यपदार्थांच्या पाकिटांवर विहित तक्त्यानुसार ‘पोषक माहिती’ लिहिणे बंधनकारक आहे, ज्यामध्ये प्रामुख्याने साखर, चरबी, कार्बोहायड्रेट्स इत्यादींची माहिती असते. आता इंटरनॅशनल फूड रेग्युलेशन, वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशन, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ फूड सेफ्टी अँड स्टँडर्ड्स यांनी प्रस्तावित केले आहे की फूड पॅकेटच्या मुख्य बाजूला पोषण-घटकांची थोडक्यात माहिती देण्याव्यतिरिक्त, मागील बाजूस तपशील देणे आवश्यक आहे. . यामुळे ग्राहकाला त्याच्या आरोग्याच्या स्थितीनुसार उत्पादन निवडण्यास मदत होईल, असे सांगण्यात येत आहे. ही माहिती सुवाच्य चिन्ह किंवा ओळीच्या स्वरूपात असू शकते जसे उत्पादन शाकाहारी आहे की मांसाहारी आहे हे दर्शविण्यासाठी वापरले जाते आरोग्य जागरूकता कार्यकर्ते सूचित करतात की हे ट्रॅफिक सिग्नलसारख्या चेतावणी चिन्हे वापरून केले जाऊ शकते, तर खाद्य कंपन्या हेल्थ स्टार रेटिंग किंवा पौष्टिक स्टार रेटिंग सुचवतात जसे की इलेक्ट्रिकल उपकरणांवरील वीज वापराच्या बाबतीत आहे .

परंतु स्टार रेटिंग प्रणाली खरोखरच दिशाभूल करणारी असू शकते कारण एकदा तारेचे चिन्ह दिसले, जरी ते फक्त एक किंवा दोन असले तरी, ग्राहकाला वाटेल की अन्न ठीक आहे. लोकल सर्कल नावाच्या एजन्सीद्वारे केलेल्या ग्राहक सर्वेक्षणात असे दिसून आले आहे की 10 पैकी 7 ग्राहकांना खाद्यपदार्थांच्या पॅकेजवर समोरच्या बाजूला लाल ठिपके सारखे चेतावणीचे चिन्ह असावे असे वाटते जेणेकरून ओळख सुलभ होईल. आता हैदराबादच्या नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ न्यूट्रिशनने माहितीच्या विविध पद्धतींबाबत ग्राहकांचे मत जाणून घेण्यासाठी एक अभ्यास केला आहे.त्यांनी असा निष्कर्ष काढला की जर पोषण आणि धोक्याच्या माहितीचा उद्देश ग्राहकांना या बद्दल माहिती देणे आणि खरेदी करण्याचा निर्णय घेणे किंवा खरेदी न करण्याचा निर्णय घेणे असेल, तर पॅकेजच्या पुढील बाजूस चेतावणी-सूचक लेबले आणि मागील बाजूस पोषण रेटिंगची प्रणाली. अधिक उपयुक्त होईल.. अन्नपदार्थाच्या सकारात्मकतेशी संबंधित काही माहिती त्यामध्ये वापरण्यात येणारी फळे, भाज्या, शेंगा, भरड धान्य इत्यादींवरून आणि काही पौष्टिक तपशीलांमधून मिळू शकते.

नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ न्यूट्रिशनने आपल्या अभ्यासात ग्राहकांमध्ये जागरुकतेची मोठी कमतरता असल्याचे आढळून आले आहे. या अभ्यासातील बहुतेक सहभागींनी दावा केला की त्यांनी पॅकेटवर लिहिलेली माहिती वाचली, परंतु ती मुख्यतः उत्पादन-तारीख आणि वापर-तारीखांपर्यंत मर्यादित आहे. तथापि, पॅकेटवर उत्पादन शाकाहारी आहे की मांसाहारी आहे हे सूचित करणे अधिक सामान्य आहे. म्हणून, ग्राहकांना जंक फूडच्या स्वास्थ्य पैलूंबद्दल चेतावणी देण्यासाठी, चेतावणी पॅकेटच्या पुढील बाजूस चिन्हाच्या स्वरूपात असावी. कलर कोडेड लेबले ग्राहकांना अर्धवट निरोगी किंवा अस्वास्थ्यकर उत्पादने निवडण्यापासून परावृत्त करतील. कोणत्याही प्रकारचे लेबलिंग, यशस्वी होण्यासाठी, प्रथम राष्ट्रीय जाहिरात मोहिमेद्वारे ग्राहक जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे, अन्यथा जंक फूड उद्योग, भरड धान्य चळवळीला हायजॅक केल्याशिवाय राहणार नाही

लेखक – विकास परसराम मेश्राम

महत्वाच्या बातम्या